De Ronde van Drenthe – excursie DonderbergGroep 6 oktober 2012

Auteur: Hetty Wilming
Foto’s  : Hetty Wilming

Zaterdagochtend vroeg. Een wekker. Stromende regen. Niet het meest ideale begin van een Donderberg excursie.

Traditiegetrouw verzamelen de excursiedeelnemers zich in het Postillion motel in Bunnik, waar met een kop koffie in de hand een uitwisseling plaatsvindt van folly-vondsten tijdens de afgelopen zomervakantie. Donderbergers reizen naar verre landen om follies te zien, deze excursie voert ons naar verre oorden in ons eigen land, met toch weer uitstapjes naar verre landen: China, de Verenigde Staten, Zuid-Afrika en Zwitserland.

Na een korte stop in Staphorst om nog een paar deelnemers op te halen, komen we aan in Ruinerwold. Aan het Haakswold staan prachtige boerderijen, maar de herenboerderij van de familie Martens spant de kroon. Links aan de boerderij is een Chinees Paviljoen aangebouwd.
Ik ontdekte het paviljoen ruim 20 jaar geleden tijdens een fietstocht, het waren mijn pre-Donderberg jaren en ik wist niet wat ik zag toen. Zeer vervreemdend, zo’n exoot in het Drentse land. Toen maakte ik een foto en fietste door. Deze keer is er tijd om het paviljoen van buiten en van binnen te fotograferen en te bekijken, de eigenaar heeft bij hoge uitzondering de deuren geopend. We kunnen in kleine groepjes naar binnen, de rest nuttigt een kopje koffie onder de paraplu met uitzicht op het kille platteland. Eenmaal binnen begrijp je de limiet, het is een klein eenkamer-woninkje, in de jaren twintig van de vorige eeuw gebouwd als ouderwoning.

De aanbouw is vanbinnen gedecoreerd met Art Deco ornamenten, tegels en een prachtig tegeltableau (Zomerweelde), geheel naar de smaak van die tijd. Hoe komt zo’n Chinees paviljoen in Ruinerwold? Het is in alle opzichten een mysterie. Herenboer Jan Schiphorst reisde, naar verluid, in 1924 af naar de Koloniale Tentoonstelling in Parijs en kwam terug met inspiratie en een ansichtkaart. Er was echter geen Koloniale Wereldtentoonstelling in Parijs in 1924, maar pas in 1931! Wel was er in 1925 een Exposition Internationale des Arts Decoratifs et Industriels Modernes in Parijs. En in 1924 was er een Wereldtentoonstelling in London. De versie ‘1924 en tentoonstelling in Parijs’ staat vermeld in onze excursiegids, met als bron Beeldbank Ruinerwold. Diezelfde bron, waar veel oude ansichten te vinden zijn, geeft aanleiding voor een tweede versie van dit mysterie. Een ansicht van de boerderij Schiphorst uit 1929 laat niet het Chinese Paviljoen zien, maar een rieten Indisch huisje. In de begeleidende tekst daarbij staat dat het Chinese huisje werd neergezet in 1930 met als inspiratie een tentoonstelling in Brussel. Nu was er in 1930 een wereldtentoonstelling in Antwerpen, dus niet Brussel, maar dat komt in de buurt!
Wanneer dan ook, elke bron is het er over eens dat de lokale timmerman Klaas Smilde het Chinese Paviljoen gebouwd heeft. Tot 1962 stond er in de tuin van de boerderij ook nog een Chinees/Hollands ophaalbrugje, compleet met Chinese karakters. Dit bijwerk is gesneuveld bij de verbreding van het nog altijd smalle landweggetje. Er is weinig ruimte voor de bus, die gelukkig op een met betonplaten verstevigd weiland kan parkeren.

Van Ruinerwold, waar we een extra rondje rotonde maken om het neorenaissance gemeentehuis te kunnen aanschouwen, zetten we de ‘wereld’reis voort richting Emmen.

De zandafgraving Emmerschans is het decor van het enige Europese land-art object van de Amerikaanse kunstenaar Robert Smithson. Wat moet land-art in een Donderberg excursie vroeg ik me af, ligt dit niet iets te ver af van de trits ‘follies, tuinsieraden en vermaaksarchitectuur’? Ik ben helemaal om, wat was dat een bijzondere plek. Stil en verstild. Spiral Hill, die als een groene massa opdoemt op de helling aan de oever van de waterplas, lijkt verder weg dan het is. Er is hier gebruik gemaakt van het klassieke effect in een landschapstuin door het pad voor een deel door een dal, in dit geval een lager gelegen strandje, te laten lopen. En er een klimmetje in te verwerken. Gaandeweg krijgt de massa vorm en blijkt het een eigentijdse variant van een Schneckenberg te zijn.

Broken Circle zie je telkens wel maar de exacte vorm en omvang is nog niet duidelijk. Broken Circle zie je pas echt goed als je op de top van Spiral Hill staat. Donderbergers verdringen zich daar. Er ontstaan discussies over de vorm van het object: ik zie er een Pacman in, met het rotsblok als oog. Anderen vinden het lijken op een reusachtig Euro teken. De meer spirituele Donderbergers zien het als yin/yang symbool. En dat is wel wat Robert Smithson bedoelde. Aan de ene kant een vlakliggende cirkel in het water en daar tegenover de tegenbeweging van de Spiral Hill op het land.
Robert Smithson kwam in 1971 naar Nederland in het kader van de internationale expositie ‘Sonsbeek buiten de perken’ (met projecten in heel Nederland) om een land-art project te realiseren. Hij was zeer gecharmeerd van de Drentse zandafgraving met zijn waterplas, zandvlaktes en groene oevers. Smithson is twee weken bezig geweest met het project. Eerst wierp hij de heuvel op, daarna maakte hij aan de voet daarvan een cirkel van zand; half van zand en half van water. Het zou een tijdelijk object zijn dat weer teruggegeven moest worden aan de natuur. Alleen een film zou getuigen van het bestaan. Zou, want nadat Smithson in 1973 bij een vliegtuigongeluk om kwam, werd er zorgvuldig met zijn werk omgegaan. Met Spiral Jetty in Utah en Amarillo Ramp in Texas vormt Broken Circle/Spiral Hill de belangrijkste erfenis van Smitshon. Overigens is die film er 40 jaar na dato toch gekomen, mede dankzij Nancy Holt, de weduwe van Smithson.

Via Schoonoord, waar we lunchen bij ‘Ellert en Brammert’ (twee reuzen uit een Drentse legende) en in vliegende vaart een kijkje kunnen nemen in plaggenhutten, komen we aan in Assen. De planning is inmiddels een beetje uitgelopen en de excursieleiding wil niet te laat komen bij landgoed Overcingel, waar de heer Van Lier Lels ons opwacht voor een inleiding en een rondleiding. Port Natal (vernoemd naar de Zuid Afrikaanse stad die we nu kennen als Durban) doen we deze excursie helaas niet aan. Het blijft bij de vage contouren van het huis ‘De Eerste Steen’ in de verte en een glimp van de theekoepel achter de struiken.

Precies op tijd komen we aan bij Overcingel, waar we hartelijk ontvangen worden door de heer Van Lier Lels, nazaat van de familie die in 1777-78 huis Overcingel liet bouwen.

Het is zeldzaam dat een landgoed eeuwenlang in bezit blijft van een en dezelfde familie. Dat is niet vanzelf gegaan, zeker de afgelopen decennia is het een strijd geweest om het landgoed te behouden en onderhouden. De heer Van Lier Lels vertelt over het leven van zijn voorouders en over dat van zijn eigen gezin. Ooit was het landgoed veel groter, er is steeds meer grond onteigend door de gemeente ten behoeve van woningbouw, maar misschien is het wel goed zo. Er is nu een 5 hectare groot park over dat gekenmerkt wordt door thematuinen: een siertuin, een heestertuin, moestuin, bloemenwei en vijvertuin. De heer Van Lier Lels vertelt hoe hij en zijn vrouw, beide tachtigers, met hulp van kinderen en kleinkinderen proberen het landgoed op orde te houden. De status Rijks- en Natuurmonument betekent nog niet dat er financiële of andere hulp geboden wordt, het is niet meer dan een waardebepaling.

We volgen de heer Van Lier Lels door het park. De aanleg wordt toegeschreven aan Roodbaard maar of het echt van de hand van de meester is is niet zeker. Het park heeft met zijn slingerende paden en watertjes in ieder geval kenmerken van een Roodbaard tuin. Het is een aangename wandeling tussen de vele inheemse en bijzondere uitheemse bomen (o.a. de moerascypres en de ginkgo biloba). Ineens staan we op een groen pleintje, de familie noemt het ‘Plein van de Hemelse Vrede’, omringd door heesters. Even verderop lopen we tussen een aantal vijvertjes door in de vijvertuin. We verdwalen bijna op een kruispunt van paden. Uiteindelijk komen we weer veilig terug bij het huis.
De folly en de tuinsieraden van Overcingel zijn geconcentreerd in de naaste omgeving van het huis. Op een heuveltje achter het huis staat een zeshoekig latwerk koepeltje in Chinese stijl. Een anders dan anders koepeltje is het wel maar de Chinese stijl zie ik niet direct terug in het witgeschilderde houtwerk en het rieten dakje. In de koepel staat het bronzen borstbeeld van J.H.P. van Lier, een van de voorouders van de huidige bewoner.
De tuinsieraden zijn een zonnewijzer en een heksenbol. Dit is een glimmende ijzeren bal op een staander, je ziet ze ook wel in moderne tuinen. Het is een object ter sier en vermaak, het vervormt de toeschouwer als in een lachspiegel op de kermis.

Na de leerzame en interessante rondleiding op Overcingel rest ons alleen nog tijd voor een snelle fotostop bij het Hertenkamp. Daar staat een op een chalet lijkende hertenstal aan een vijver (met fontein), met daarbij een rustiek Zwitsers takkenbruggetje. In de vijver staat een eendenkooi. Chauffeur Adriaan is zo aardig om twee keer in slakkengang een rondje om het Hertenkamp te maken zodat iedereen foto’s kan maken. Adriaan begrijpt de Donderbergers, hij heeft ons eerder gereden tijdens een excursie en had daar nog levende, goede, herinneringen aan.

Ook deze excursie zijn er door alle deelnemers gezamenlijk weer honderden foto’s gemaakt van de bezochte objecten. Het valt mij op dat er weinig tot niet gefilmd wordt tijdens excursies. Met name voor deze Ronde van Drenthe was het goed geweest als iemand de interessante verhalen van de bewoner van Schiphorst in Ruinerwold, de rondleider van Broken Circle/ Spiral Hill en de familiegeschiedenis van Van Lier Lels in beeld en geluid op film had vastgelegd. De ontmoetingen met eigenaren en bouwers van follies geven een Donderberg-excursie extra cachet en zouden als levend document vastgelegd kunnen worden. Ook leuk voor deze website.

---

Foto’s:

---

Meer informatie:

• website: rijksmonumenten – Chinees Paviljoen
• website: monumentenregister – Chinees Paviljoen

• website: Drente Kunst Breed – Broken Circle and Spiral Hill
• website: Broken Circle/ Spiral Hill
• website: N34-kunstroute – Broken Circle/ Spiral Hill

• website: rijksmonumenten – Overcingel (tuin in Assen)
• website: no.ordpeil – Overcingel
• website: rijksmonumenten – Heksenbol, Overcingel
• website: rijksmonument – Koepeltje in Chinese stijl

• website: rijksmonumenten – Herstenstal

---

<==Inhoud PorteFolly 38