de Donderberggroep

Friese buitenplaatsen, beschreven door Jacobus Craandijk.

Auteur: Jacobus Craandijk  (1834-1912)
Foto’s  : Hetty Wilming

In onze excursiegidsen wordt regelmatig geciteerd uit ‘Wandelingen door Nederland met pen en potlood’ . Jacobus Craandijk (1834-1912), predikant te Amsterdam, trok er in weer en wind op uit en beschreef zijn wandelingen in wat uiteindelijk een zevendelige reeks zou worden. De notities van de dominee zijn van belang voor de receptiegeschiedenis van de landschapstuin in de 19e eeuw.

Folly, Oranjewoud (Friesland, Heerenveen) [Foto: Hetty Wilming]

Folly in Oranjewoud

In deel 1 (1875), deel 2 (1876) en deel 6 (1882) doet Craandijk verslag van wandelingen door Friesland, waar hij enkele tuinen bezoekt die Eric Denig ruim 130 jaar later ook zal aandoen en in onze PorteFolly beschrijft.
Als toegift in dit nummer citeren we Craandijk over Oudkerk, Oenkerk, Beetsterzwaag, Oranjewoud en Veenklooster. Tietjerk en Marssum laat hij links liggen.

Oenkerk en Oudkerk

Van de state der Eysinga’s vinden wij in de vlakte, langs wier zoom de straatweg op Oudkerk tusschen iepen, eiken en hakhout loopt, nog slechts den naam op een paar landhekken bewaard. Maar daartegenover ligt een der schoonste buitenplaatsen, die wij in Friesland nog gezien hebben. ‘t Is Stania-state, eens de zetel van een nu uitgestorven geslacht. In het midden der vorige eeuw moet er een zonderling Heer op gewoond hebben, van wiens onhebbelijkheden toen de omtrek gewaagde. Vóór omstreeks 50 jaren heette het Reinstein. Tegenwoordig wordt het door den Heer T.M.T. Looxma bewoond. Het eenvoudig, maar deftig, dubbel huis met zijn bijgebouwen ligt te midden van hoog geboomte in een statig park, met een smaakvolle waterpartij en een’ golvenden grond, tegen wiens hellingen zware linden wassen, door het donker loof van bruine beuken geschakeerd. Deze schoone aanleg dagteekent uit den tijd, een halve eeuw geleden, toen Mr. J.H. van Boelens het goed bezat. Die naam van Boelens heeft een’ goeden klank, waar het buitenplaatsen geldt! Maar de smaken verschillen. In de schatting der dorpelingen wordt Stania-state ver overtroffen door Sminia-state, dat wij een weinig verder aan een bogt van den weg zien liggen. ‘Dat is verreweg het mooiste slot’ heeft men ons gezegd. Nu, het zij zoo, over de smaken valt niet te twisten. Zonder twijfel is Sminia-state prachtig. Alles schittert: het nieuwe huis, de oranjerie, de overrijke bloemenschat, zelfs het kippenhok en de duiventoren, die den vorm van huizen hebben. Kostbaar is dat alles in hooge mate, bonte kleuren in menigte. Maar wie pracht en schoonheid geen woorden van dezelfde beteekenis acht, zal zich welligt vrij wat meer tot Stania-state getrokken gevoelen. Ook de Klinse, van ouds Aijsma-state, die aan Jhr. H. van Sminia behoort, bevalt ons beter met zijn weiden, van eikenlanen omzoomd en doorsneden, en zijn groote laan, die op het huis aanloopt. Ook hier vinden wij meer van den ernst, die aan het landgoed eener oud adellijke familie voegt. Maar nog eens, en nu in geleerd Latijn, dat alle tegenspraak uitsluit: de gustibus non est disputandum.

Menagerie, Landgoed Oranjestein (Friesland, Heerenveen) [Foto: Hetty Wilming]

Houten menagerie Oranjestein

Beetsterzwaag

Het dorp Beetsterzwaag bestaat hoofdzakelijk uit een lange straat, aan weerskanten met huizen bebouwd en met een dubbele rei linden beplant. De burgerwoningen hebben hier in den regel wel dat welvarend voorkomen niet, dat wij elders opmerkten, maar daarentegen munt de plaats door tal van kloeke heerenhuizen en schoone buitenverblijven uit. Vlak over den weg naar Gorredijk ligt in een uitgestrekt plantsoen het groote Fockens-state, door den baron B. van Harinxma, lid van de Tweede Kamer der Staten Generaal, bewoond. Daarnevens prijkt het prachtig Lijndenstein van den baron van Lijnden, met zijn rijke bloemperken voor het vorstelijk gebouw en zijn sierlijke waterpartij in het park achter het huis. En aan de andere zijde van de dorpsstraat is de overplaats aangelegd, met zijn boomgroepen en waterwerken. Een weinig verder op een’ heuvel, van hooge eiken omringd, ligt de nette dorpskerk te midden van het begroeide kerkhof en daarnevens het gemeentehuis van Opsterland. Een weinig verder weer, aan de regterzijde, het witte Eijsingahuis, met zijn hoog dak en zijn uitstekende schoorsteenen, voor eenige jaren vergroot door een modern gebouw, waarin Jhr. T. Lycklama à Nyeholt de merkwaardigheden had tentoongesteld, door hem op zijn reizen in het Oosten verzameld. – Thans is de verzameling, als ik mij niet vergis, te Pauaant., waar de eigenaar zijn woonplaats heeft gevestigd. – Niet ver van daar is Lycklama-state met zijn’ bloeijenden lusthof en zijn weelderige overplaats, terwijl links van den weg, als ter afwisseling, een nieuw huis zich aan het einde van een kampje weiland vertoont, ditmaal geen verblijf van edelen, maar een toevlugtsoord, door de oude familie van Teyens voor een achttal arme weduwen gesticht.

Oranjewoud

Daar opent zich de prachtige laan van vier rijen linden, aan wier einde het grijze huis van Oranjestein ligt, op de plaats der voormalige prinselijke oranjerie. Aan beide kanten der laan vinden wij de plantsoenen van Oranjewoud. Het smaakvolle landhuis staat ongeveer ter plaatse van het vroegere paleis, te midden van een’ schoonen aanleg. Voor de witte huizinge is een kamp weiland, waar bonte runderen, fraai van kleur en glimmend van huid, op hunne wijze het goede des levens genieten en de gloeijende tinten der welgevulde bloemperken, de licht- en schaduwpartijen op de breede paden, de groote gazons, de sierlijke boom- en heestergroepen, het spiegelklare water der slingerende vijvers, de afwisselende lijnen van treuresch en peppels, van trotsche beuken en zware eiken vormen er een bekoorlijk geheel. Ook de overplaats prijkt met een kostbaren bloemenschat en statig geboomte. – Op beide lustplaatsen is de wandeling onder ‘t geleide van den tuinman toegestaan en wie er den tijd voor afzonderen kan, zal er fraaije planten en gewassen in overvloed kunnen bewonderen.

Koepel,Fogelsanghstate (Friesland, Veenklooster) [Foto: Hetty Wilming]

Koepeltje Fogelsanghstate

Veenklooster

Wij komen vroeg genoeg aan, om het bezoek aan de Schierstins, dat ons niet veel tijd behoeft te kosten, uittebreiden tot een wandeling naar het fraaije Vogelenzangstate van den baron van Heemstra bij Veenklooster. De laatste trein van Buitenpost kan ons dan weêr herwaarts brengen, waar wij in het logement Schoonoord tegenover ‘t station een zeer goed nachtverblijf vinden. Wij wagen ‘t er op, Leeuwarden te verlaten, want wij zijn nu eenmaal in Friesland, om wat te zien en wij mogen onzen tijd niet ongebruikt laten.
Daar breekt de bui los. Hoe giert de wind, wat stroomt de regen! ‘t Ziet er inderdaad bemoedigend uit! De zomermiddag is nog lang genoeg, maar dien te moeten dooden in een eenzaam stations-koffijhuis is waarlijk geen zeer opwekkend vooruitzigt! […] ‘t Gebouwtje ziet er vriendelijk genoeg uit met zijn lage ramen, zijn balkon en veranda, zijn bloemen en zijn groene heesters. Maar de bloemen zijn omgewaaid en de druipnatte heesters buigen in hun bakken; van het balkon gudsen de waterstralen neêr en onder de veranda blaast de kille luchtstroom. Bij mooi weêr is ‘t zonder twijfel hier een aangenaam plekje, zijn’ naam Schoonoord niet onwaard. […] Wat nu verder? Van een’ togt naar Vogelenzang is geen sprake meer. Het schoone goed mag met zulk weêr niet worden gezien. Dan zouden wij het onregt aandoen.

Foto’s:

 

Meer Informatie:

  • website: Stichting Staten en Stinzen (kijk onder “staten en stinzen” in een van de volgende rubrieken: Rondom Leeuwarden, Friesland Zuid, Friesland Noord)
  • website: Oranjewoud, Oranjestein (Huis) (website Stichting Staten en Stinzen : Friesland Zuid)
  • Oranjewoud, Landgoed Oranjewoud (website Stichting Staten en Stinzen : Friesland Zuid)

<==Inhoud PorteFolly 38