Friese buitenplaatsen van Lucas Roodbaard

Auteur: Eric Denig
Foto’s  : Eric Denig, Arinda van der Does

Er zijn drie redenen, waarom dit het juiste moment is een artikel te schrijven over de buitenplaatsen van Lucas Roodbaard in Friesland. Ten eerste was 2012 het jaar van de Historische Buitenplaats en in Friesland heeft Roodbaard daarop een duidelijk stempel gedrukt. Ten tweede is er eindelijk een nieuw boek over deze landschapsarchitect verschenen: Roodbaards Rijkdom, Landschapsparken Noord-Nederland 1800-1850 (Els van der Laan-Meijer en Willemieke Ottens). En ten derde moest ik in mijn bijdrage Architecten, scheppers van arcadische en bouwkundige juwelen (PorteFolly 33, zomer 2009) enige interessante namen laten vallen, waaronder Roodbaard. Dit euvel wordt hierbij hersteld.

Voorts wil ik bij deze inleiding erop wijzen dat ik bewust een keuze heb gemaakt in het werk van Roodbaard. Ook al heeft hij ook in Groningen en Drenthe gewerkt, zijn belangrijkste scheppingen zijn in Friesland te vinden. Ook heb ik mij beperkt tot de parken en tuinen bij buitenplaatsen; geen aandacht dus voor begraafplaatsen, bolwerken en stadstuinen. Wel komt een tuin aan bod, die wellicht niet ontworpen is door Roodbaard, maar door zijn collega Vlaskamp. Het feit dat Roodbaard pas sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw meer bekendheid kreeg, heeft ertoe geleid dat geleidelijk meer ontwerpen zijn ontdekt of kunnen worden toegeschreven, maar dat er ook nog twijfelgevallen zijn.

Roodbaard: tuinarchitect en portretschilder

Lucas Pieters Roodbaard (1782-1852) was de zoon van een hovenier in Rolde. Net als zijn vader koos hij voor het beroep van hovenier en vestigde zich in 1813 in Groningen. Na een aantal opdrachten – zowel in Groningen als in Friesland – verhuisde Roodbaard naar Leeuwarden. Hij maakte meer dan 50 ontwerpen, vooral voor tuinen van buitenplaatsen. Maar speciaal bij de omvorming van de stadswallen van Leeuwarden tot parken heeft hij een belangrijke rol gespeeld. Het werk van Roodbaard wordt vaak als ‘romantisch’ omschreven. Bij tal van opdrachten vormde hij bestaande geometrisch aangelegde tuinen om tot parken in de dan populaire landschapsstijl. Kenmerkend voor Roodbaards tuinen zijn de niervormige vijvers, een komvormige vallei met solitaire bomen en omzoomd door een bosrand, slingerende paden en fraaie doorzichten, soms geaccentueerd door kunstmatig verkregen hoogteverschillen. Een zichtlijn eindigde bij voorkeur op een heuvel. Daarop plaatste Roodbaard dan vaak een koepel, maar hij gebruikte in zijn ontwerpen ook follies zoals hermitages, grotten en (driepunts)bruggen. Het is wel zeker dat veel van deze elementen afkomstig uit het Magazijn van Tuinsieraaden van Gijsbert van Laar. Het is jammer dat juist deze follies in een aantal tuinen verdwenen zijn.

Behalve tuinarchitect was Roodbaard een niet onverdienstelijke portretschilder.
Ook maakte hij pasteltekeningen, vooral met bijbelse en zinnebeeldige taferelen. De 35 bewaard gebleven ontwerptekeningen getuigen eveneens van zijn professionaliteit op dit vlak. Voor ons blijft Lucas Roodbaard de titel voeren, die hij in 1824 in Leeuwarden liet registreren: architect van buitenplaatsen. Acht daarvan komen hierna aan de orde.

De Klinze (Oudkerk/Aldtsjerk)

Aan de oostkant van Oudkerk staat aan het eind van een monumentale oprijlaan het landhuis De Klinze, dat aan het eind van de 17e eeuw in het bezit kwam van de familie Van Sminia. Deze liet het huis verbouwen en in 1834 werd ook het park van 8 ha door Roodbaard ‘in een schoone plantagie’ veranderd. De rechte gracht, opzij van de toegangsweg, werd vergraven tot een langwerpige waterpartij en met het uitgegraven zand werd een glooiend landschap gecreëerd. Een slingerpad voerde via bruggen over het water naar een kunstmatig opgeworpen heuvel. Daarop stond een – nu helaas verdwenen – koepeltje. Het gebied opzij van het huis en daarachter laat nog resten zien van de aanleg van destijds en geeft een goed beeld van de wijze waarop Roodbaard waterpartijen combineerde met reliëf. De Klinze is sinds 1988 een hotel-restaurant; het diende ons tot verblijf tijdens ons bezoek aan de tuinen van Roodbaard.

 

Staniastate (Oenkerk/Oetsjerk)

Op nog geen 2 km van De Klinze ligt in Oenkerk de Staniastate. Achter het fraaie toegangshek is de in neo-classisistische stijl gebouwde state te zien, geflankeerd door twee bijgebouwen. De oorspronkelijk barokke tuin werd door Roodbaard omgevormd tot een ‘romantisch’ landschapspark. De architect maakte twee gedetailleerde tekeningen, één voor de voortuin en één voor de achtertuin. De voortuin, die een relatief open karakter heeft, is ontworpen met een veelarmige waterpartij; in één van de armen is een heuvel aangelegd, die nog steeds als uitzichtpunt fungeert. De heuvel is via een brug en een trap bereikbaar; daar bevindt zich ook een grotje, gemaakt van steenkoolslakken en bedoeld als eendenhuis. Opmerkelijk zijn voorts de door Roodbaard vaak toegepaste driepuntsbrug en de poppestenen, zwerfkeien die volgens overlevering ertoe konden bijdragen dat vrouwen sneller zwanger zouden raken. Ook de achtertuin is opvallend, met een niervormige vijverpartij en twee schiereilanden. De achtertuin is meer bebost dan de voortuin. Het met elkaar verbinden van voor- en achtertuin werd pas in 1833 gerealiseerd. Voor de toenmalige eigenaar vervaardigde Roodbaard tekende in dat jaar een ‘definitief ontwerp’, waarbij vooral de achtertuin een prachtige glooiing kreeg. Bij ons bezoek in de herfst waren de kleuren van de zeer verschillende boomsoorten ongekend mooi.

 

Vijversburg (Tietjerk/Tytsjerk)

Trijnwouden (de grote zandrug in de gemeente Tietjerksteradeel) kent drie Roodbaard tuinen, waarvan we er nu twee gezien hebben. De derde is Vijversburg, ook wel ‘Het Bos van Ypey’ genoemd. Deze tuin werd in april 2005 door de DonderbergGroep bezocht. Naast de excursiegids Fraai Friesland is er ook een verslag van dit bezoek in PorteFolly 26. Ineke Verbeek (de schrijfster van het verslag) vertelde over de hermitage, met een geschilderde kluizenaar, en de lange donkere tunnel ‘die in de 19e eeuw toch voor veel damespret moet hebben gezorgd’. Met al deze informatie kan in deze bijdrage worden volstaan met vermelding van de aanwezige tuinsieraden die door Roodbaard zijn aangelegd: een vierkante theekoepel (die ook van de autoweg te zien is), een rustieke driepuntsbrug, een prieel met sierkneppeltjes, de hermitage met dikke touwen als plafond en tenslotte de eerder genoemde grot-tunnel. Al met al is Vijversburg de Roodbaard tuin met de meeste follies. Geen wonder dat de DonderbergGroep hier een fraai excursie-object vond!

 

Poptaslot (Marssum)

Het in de 15e eeuw gestichte Poptaslot (ook wel Heringastate genoemd) werd in 1631 ingrijpend verbouwd en in 1687 gekocht door dr. Henricus Popta. Na zijn dood in 1712 werd het kasteel een rusthuis voor armlastige vrouwen. Tussen 1840 en 1845 werden de tuinen van het Poptaslot opnieuw aangelegd, in opdracht van J.H. Boelens, voogd van het Poptaslot en tevens een belangrijke klant van Roodbaard, met opdrachten voor Staniastate en de Vestingwerken in Leeuwarden. De aanleg in Marssum geschiedde uiteraard in de landschapsstijl, met de voor Roodbaard kenmerkende glooiende taluds en gazons met ronde en ovale bloemperken. Later is de tuinaanleg weer gewijzigd in een meer geometrische vorm. De hovenier van het Poptaslot vertelde ons, dat in feite een gigantische kastanjeboom (met een leeftijd van 170 jaar) het enige Roodbaard-element is dat thans nog bestaat. Gelukkig is ook het Poptaslot zelf, met zijn poortgebouw, gevels en torens uit de 17e eeuw, zeer de moeite waard.

 

Lyndenstein (Beetsterzwaag/Beetstersweach)

In Beetsterzwaag ligt de voormalige buitenplaats Lyndenstein. Het huis is in 1822 gebouwd voor de grietman van Opsterland, Frans van Lynden. Zijn kleindochter, freule Cornelia, overleed in 1880 op twintigjarige leeftijd aan tuberculose. Ter nagedachtenis schonken haar ouders het huis met bijbehorende bezittingen aan de Cornelia Stichting met als doel ‘het kosteloos opnemen van ziekelijke, gebrekkige of behoeftige minderjarigen’. Lyndenstein is nog steeds een revalidatiecentrum. De tuin rond het landhuis is ca.1825 door Roodbaard ontworpen, terwijl de formeel aangelegde overtuin door hem na 1832 in de landschapsstijl gewijzigd werd. Hij creëerde een nieuwe langwerpige vijverpartij met een grillige zijarm, voorzien van een kettingbrug. Roodbaard plaatste de brug bewust in de zichtas van het huis. Het is onzeker of de in het ontwerp getekende Griekse tempel ooit gebouwd is, maar de Turkse tent kwam er wel; een open theekoepeltje met een houten klok, gekroond met een bol en halve maan. Helaas is deze folly in 1991 in vlammen opgegaan. Wat blijft is een fraaie overtuin, die de nabijgelegen overtuin van het Lycklamahuis met gemak de loef afsteekt.

 

Oranjestein (Oranjewoud)

In 1821 liet de koopman Pieter Cats in Oranjewoud een huis bouwen, dat in zijn gevelindeling grote overeenkomst vertoont met het zojuist beschreven Lyndenstein.
De tuin van buitenplaats Oranjestein is volgens Wim Meulenkamp het onbetwiste meesterwerk van Lucas Roodbaard. In 1822 aangelegd, behoort deze tuin – samen met Staniastate en het bij de excursie van oktober 2012 bezochte Overcingel te Assen – tot het vroegste werk van de tuinarchitect. Er is helaas geen ontwerpschets van zijn hand, maar nog teleurstellender was het feit dat in de late herfst Oranjestein niet toegankelijk was. Om toch ‘het Friese Arcadië’ te kunnen beschrijven, maken we gebruik van twee boeken (Follies van Wim Meulenkamp en Tuinen van de Friese Adel van Rita Mulder-Radetzky). Dichtbij het huis is een rond koepeltje, geheel bekleed met teenwerk. Iets verder staat een chinoiserie-bank van latten en een wit geschilderd prieel, beide afkomstig uit het voorbeeldenboek van Van Laar. Achter in de tuin ligt de zogeheten grotvijver, terwijl een andere vijver geflankeerd wordt door een prieel ‘in Alpenstijl’, een rustiek houten bouwsel met een dakje op ruwe palen. En tenslotte – vlak bij de uitgang – de menagerie met onder andere een hoenderhok, ‘in trompe l’oeil uitgevoerd’.

 

Fogelsangh State (Veenklooster/Feankleaster)

Fogelsangh State is sedert de bouw in 1648 steeds in particuliere handen geweest en is thans in eigendom van Kyra baronesse van Harinxma thoe Slooten. Het is diverse malen verbouwd en thans ook opengesteld voor het publiek. Onze interesse gaat natuurlijk uit naar het Veenkloosterbos, dat tussen 1838 en 1845 door Roodbaard is aangelegd. Hij vernieuwde de formele tuin, gaf het slingerpaden, drie grillig gevormde vijvers en een bijzonder fraaie hertenkamp. De oude ‘modderberg’ liet hij opgaan in de nieuwe aanleg als een heuvel met theekoepel. Ook kwam er een hermitage en een ijskelder. De hermitage dateert uit 1876 en is waarschijnlijk aangelegd door Gerrit Vlaskamp, de zoon van Lambertus die hovenier van Roodbaard was op Fogelsangh State. Het zijn niet alleen deze follies die opvallen; ook de dieren- en plantenwereld zijn zeer de moeite waard. Het Veenkloosterbos is bij veel vogelsoorten in trek; tijdens het broedseizoen (15 maart-15 juni) is het bos niet toegankelijk. Ook de flora is bijzonder en divers; sommige eiken en beuken zijn meer dan 200 jaar oud. In de tijd van Roodbaard zijn ook andere boomsoorten, zoals acacia’s, essen, linden en paardenkastanjes aangeplant. Fogelsangh State zou – samen met Oranjestein – een mooi doel zijn voor een toekomstige excursie.

 

It Lytse Slot (Veenklooster/Feankleaster)

Iets ten westen van Fogelsangh State ligt nog een opvallend huis, Villa Flora, in de volksmond It Lytse Slot. Het is in 1870 in neo-classisistische stijl gebouwd, in opdracht van baron van Heemstra. De tuin werd kort daarna aangelegd, waarschijnlijk door de eerder genoemde Gerrit Vlaskamp. De huidige bewoners, de heer en mevrouw Van der Zwaag, denken echter dat de tuin van Roodbaard is. Wellicht komt dit door de kronkelende paden en het mooie theekoepeltje. In het huis is een curieus museum met historische kleding en voorwerpen en een ‘Oranje-archief’; ook fungeert het als theehuis. Het is nu 25 jaar geleden dat er een einde kwam aan de adellijke bewoning van It Lytse Slot, maar de grandeur van de Friese adel is gebleven.

---

Literatuur:

• Els van der Laan-Meijer en Willemieke Ottens: Roodbaards Rijkdom, Landschapsparken Noord Nederland 1800-1850 , Friesland, Groningen en Drenthe (2012)
• Wim Meulenkamp: Follies, Bizarre Bouwwerken in Nederland en België (1995)
• drs. R.L.P. Mulder-Radetzky: Tuinen van de Friese adel, Lucas Roodbaard(1992)
• drs. Rita Mulder-Radetzky: Staten en landhuizen in Zuid-Fryslân (2007)
• drs. Rita Mulder-Radetzky: Staten, stinzen, poortgebouwen en landhuizen in Noordelijk Fryslân (2011)
• drs. Rita Mulder-Radetzky : Staten, stinzen en stadshuizen in en rond Leeuwarden (2011)
• Nederlandse Kastelenstichting: Kastelengids (2007)
• Carla Oldenburger-Ebbens, AnneMieke Becker, Eric Blok: Gids voor de Nederlandse Tuin- en Landschapsarchitectuur, deel Noord (1993)

---

Foto’s:

---

Meer Informatie:

• website: Roodbaards Rijkdom
• website: Stichting Staten en Stinzen van Fryslan  (de Staten en Stinzen zijn te vinden in 3 gebieden : Rondom Leeuwarden, Friesland Zuid en Friesland Noord)
• website: Stinsen en States in Friesland  (de Stinsen en States zijn op Alfabet *Plaats OF Naam* te vinden)

• website: Stania State  (Rondom Leeuwarden)
• website: Natuur en Cultuurpark Vijversburg (Rondom Leeuwarden)
• facebook: Park Vijversburg
• website: Poptaslot / Heringastate (Rondom Leeuwarden)
• website: Lyndensteyn (Friesland Zuid)
• website: Landgoed Oranjestein (Friesland Zuid)
• website: Fogelsangh State (Friesland Noord)
• website: It Lytse Slot (Friesland Noord)

---

<==Inhoud PorteFolly 38