Tempels en Koepels

Een tempel is van oorsprong een Grieks of Romeins gebouw met kenmerkende bouwelementen, zoals een architraaf, timpaan en zuilen(gang). Het grondplan is vierkant, rechthoekig of rond. Follies en tuinsieraden in deze trant kunnen gebaseerd zijn op specifieke voorbeelden, zoals de tempel van Sybille te Tivoli, Rome of het monument van Lysicrates te Athene. Ook andere bouwvormen van klassieke architectuur, zoals mausolea, aquaducten en colonnades vallen onder de noemer ‘tempel’.

Koepel is een verzamelnaam voor allerlei soorten van tuingebouwen. In de meeste gevallen betreft het een klein bouwwerk in een tuin of park, van steen of hout gemaakt, dat zorgvuldig is geplaatst langs de straatweg of aan het water. Het was belangrijk voor de opdrachtgever van een dergelijk tuinhuis om te zien en gezien te worden. Bekende voorbeelden zijn de vele koepels langs de Vecht, Vliet, Amstel of, minder bekend, de Tocht (Hoorn). Het is verwarrend dat een gebouwtje dat wordt aangeduid als een koepel, vaak niet is bekroond met een dergelijke overkapping. Dat was alleen in de begintijd van de bouw van koepels voor een buitenplaats het geval. Het is vooral van belang dat zulke bouwsels dienden tot vermaak. Er werd gefeest, al dan niet overmatig gegeten en gedronken of gemusiceerd. Daarnaast kon het ook een goede plek zijn om zich af te zonderen voor een genoeglijke vrijage of een ander tijdverdrijf zoals schilderen en schrijven, en evengoed wierp men er de vishengel uit (mits aan water gelegen). Soortgelijke vormen van tuingebouwen, zoals een prieel, gloriette of theehuis, passen ook onder de paraplu van ‘koepel’, evenals de meestal buiten de tuin op een dorps- of stadsplein geplaatste muziektent of kiosk.

In België wordt de term koepel overigens niet gebezigd; daar gebruikt men de omschrijving kiosk of paviljoen voor dergelijk type tuinornament. Maar in Nederland zou De Notelaer, Paviljoen aan de Schelde, te Hingene, (met een schitterend salon à l’italienne binnenin en een mooi uitzicht over de rivier) stellig in de annalen zijn bijgeschreven als een koepel. In Duitsland heet het dan Teehaus of Teepavillon, bij voorkeur  uitgevoerd in de stijl van het land waaruit de thee werd geïmporteerd – China. Een uniek voorbeeld is het Chinesisches Teehaus van park Sanssoucy, Potsdam, dat tussen 1755 en 1764 werd gebouwd en het kroonjuweel van de chinoiserie-rage in Duitsland mag worden genoemd.

De Nederlandse termen theekoepel of theehuis geven overigens niet per se het gebruik van het bouwwerkje aan. Uit recent onderzoek blijkt dat er in een theehuis ook (zo niet vooral) alcoholische dranken, zoals bier en wijn, werden geschonken.